Wesołych Świąt Wielkanocnych

Typologia szabli - Karabela

Karabela

Karabela należy do najsławniejszych typów polskiej białej broni, pomimo stosunkowo późnego wejścia do powszechnego użytku – dopiero od lat 70. XVII wieku. Pochodzenie tej szabli jest niejasne, zarówno co do jej budowy, co i nazwy. Przyjmuje się różne wersje, np. od wł. cara (drogocenna) bella (piękna) czy też nazwiska polskiego szlachcica Karabeli, który podobno pierwszy wprowadził lekką, ozdobną szablę jako uzupełnienie paradnego stroju dworskiego.

Pochodzenie karabeli wiązane jest z tureckimi szablami o końcu rękojeści stylizowanym na głowę orła lub sokoła. Do Polski te szable trafiały głównie jako broń zdobyta na spahisach i janczarach. Podobne szable spotykane były też w kręgu kultury ormiańskiej.

Karabela występowała w dwóch odmianach – jako bogato zdobiona szabla paradna oraz jako karabela bojowa, używana dopiero w czasach Jana III Sobieskiego. Różnica pomiędzy tymi dwoma podtypami sprowadzała się praktycznie do rękojeści, natomiast głownie pozostawały te same. Wraz z pojawieniem się mody na karabele reprezentacyjne, bojowe głownie dostawały ozdobne pochwy i rękojeści (często wykonywane z kamieni półszlachetnych czy kości słoniowej). W razie "potrzeby wojennej" usuwano mniej wytrzymałe, bogate okładziny, zastępując je trzonem z nacinanego hebanu, dębu czy rogu.

Rękojeść zarówno karabeli reprezentacyjnej jak i bojowej była ujmowana taki sposób, że stanowiła jakby przedłużenie przedramienia. Ukształtowanie trzonu pozwalało na położenie kciuka na grzbiecie rękojeści, a głowica w kształcie ptasiego, zagiętego dziobu zabezpieczała przed wyślizgnięciem z ręki. Uniemożliwiały to także okładziny zwężające się w kierunku jelca – czyli odwrotnie niż w poprzednich typach szabel.

W dzisiejszych zbiorach pozostało stosunkowo dużo karabel – głównie ozdobnych. Wynika to z prostego faktu, że broń paradna nie ulegała poważniejszym zniszczeniom, a także przekazywane były z pokolenia na pokolenie jako najcenniejsze pamiątki. Często też starsze, bojowe (i wytrzymałe) szable przerabiano na popularne i modne karabele.

Karabela Wiśniowiecka

Karabela Wiśniowiecka

Karabela polska 1764 r Stanisław August

Karabela polska 1764 r Stanisław August

Karabela 1764 ORLA

Karabela 1764 ORLA

Typologia szabli - Szabla wz. 34

Szabla wz. 34 - Ludwikówka

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, polska kawaleria używała szabli różnych wzorów po byłych zaborcach oraz francuskich. Kilka polskich wytwórni podjęło wówczas produkcję szabel (Fabryka Borowskiego, Fabryka "Perkun"), lecz nie była to produkcja na dużą skalę. W 1934 roku Instytut Techniczny Uzbrojenia w Warszawie opracował nowy wzór szabli bojowej dla polskiej kawalerii, którego produkcję powierzono Hucie Ludwików w Kielcach. Model ten oznaczono jako szabla wzór 34 (S. wz.34). Od rozpoczęcia produkcji w 1936 do wybuchu wojny w 1939 wyprodukowano ok. 40.000 tych szabel w czterech seriach po 9.999 egzemplarzy, o bardzo dobrych własnościach bojowych i dużej wytrzymałości. Miały one zamkniętą rękojeść; długość głowni od ostrza pióra do nasady – 82 cm. Aby szabla wz. 1934 zakwalifikowana została do odbioru musiała:
przebić sztychem blachę grubości 2 mm przez spuszczenie głowni z wysokości 2 metrów;
pięciokrotnie przeciąć pręt stalowy o średnicy 5 mm na podkładzie ołowianym bez uszkodzenia ostrza;
przejść próbę uderzenia grzbietem i płazem głowni w obły pień twardego drewna bez pęknięć okładziny i uszkodzenia głowni;
głownia oparta na drewnie i poddana ręcznemu naciskowi kilkakrotnie i obustronnie (strzałka ugięcia 150 mm w każdą stronę) nie mogła się odkształcić;
pochwa płasko ułożona na dwóch podkładkach (przy szyjce i ostrodze), obciążona ciężarem 120 kg, nie mogła wykazać odkształceń ani pęknięć;

Szabla ta została zaprojektowana tylko jako szabla kawaleryjska i była ostatnią polską szablą bojową.

1 lipca 1938 Wojsko Polskie posiadało 39.564 takich szabel.

Typologia szabli - Szabla Husarska

Szabla Husarska

Około 1630 roku pojawia się nowy typ szabel, broń ciężkiej jazdy. Szabla husarska, zwana także szablą czarną, była lekko wygięta, idealna do zadawania cięć z konia, z zamkniętą pojedynczym kabłąkiem rękojeścią. Jelec prosty z lekko rozkutym tylnym ramieniem, długimi wąsami odchodzącymi równolegle wzdłuż głowni. Do jelca przymocowany był tzw. paluch, czyli pierścień obejmujący kciuk, znacznie ułatwiający operowanie szablą i zabezpieczający dłoń przed ostrzem przeciwnika ześlizgującym się po zastawie.

Typowa głownia szabli husarskiej była długa na 85 cm, z lekko zaznaczonym piórem (17 cm), szeroka na 3,5-3,7 cm. Układ konstrukcyjny szabli stawia ją w rzędzie najlepszych szabel kawaleryjskich na świecie, co zaowocowało jej bojowym wykorzystaniem aż do końca XVIII w., czyli do końca szlacheckiej Rzeczypospolitej. Pojedyncze egzemplarze tej broni były używane bojowo nawet w XIX wieku. Układ konstrukcyjny szabli pozwalał na jednakowo precyzyjne i silne wykonanie wszystkich podstawowych cięć, co jest nieosiągalne przy innych typach broni białej. Poszczególne egzemplarze były oprawiane "do ręki" konkretnego użytkownika i optymalizowane do wyprowadzania uderzeń z nadgarstka. Wprowadzona na uzbrojenie Wojska Polskiego szabla wz. 34 była częściowo wzorowana na szabli czarnej.

Wiersz Dwór - Biała broń - szabla.

Dwór-Biała broń-szabla.

Szablo - towarzyszko! Któż cię nie pamięta?
Byłaś w Polsce zawsze, droga sercu, święta.
Nieodstępna, niezbędna, zawsze no i wszędzie,
W kościele, domu, w gościach, w sejmie, na urzędzie,
W podróży, na weselu, na pogrzebie, targu,
Jako główna sędzina, kłótni i zatargów.
Przede wszystkim zaś w boju, kto umiał fechtować,
Potrafił nadzieje, szyki wrogom psować.
I nie ważna ilość lecz miłość do ciebie,
Na ziemi dała spokój lub w wieczności w Niebie,
O, bitni byli bitni, w proch pryskały karki,
Uciekali Moskale, Niemcy, niedowiarki.
Bojowość i fantazja stawiała ich górą,
Pojedyńczej szlachcie, nad wrogami chmurą.

Szabla polska odrębna i autonomiczna,
Rozwiązaniem konstrukcji była specyficzna,
Na potrzeby miejscowe i dla wizerunku,
Tradycji, przyzwyczajeń, w tak zwanym fechtunku,
Specyficznych form zdobnych, treść, marek, symboli,
I użycia jej w boju, wedle temperamentu, kunsztu no i woli.
Produkt całkiem polski, i w guście, i w stylu,
Albo z głownia obcą, o polskim profilu.
Z znakami polskimi, jak każe tradycja,
I w opisach fachowców mówi definicja.

Była bronią białą, a wielkie zwycięstwa,
Stawiały ją na równi w glorii również męstwa.
Broń kochana Narodu, historia niezbicie,
Mówi, że oddawano tylko razem z życiem.

Szabla krzywa do Polski przychodzi ze wschodu,
Razem z wojskim tureckim, tatarskich narodów,
Kiedy weszła broń długa, do stroju karabelą zwana,
Ozdobnie oprawnej lub w pałasik polski,
dla szlachcica, pana,
W pojedynkach i boju, szabla była długa,
Zwana "czarną", cieła po wrogich kolczugach.

Gatunki szabli, wiązano z sarmacką kulturą,
A okresom ich wejścia, imię dane królom.
Były więc "augustówki", "batorówki", "zygmuntówki",
Lwowskie i wyszkowskie, a także "staszówki",
Pochwy miały skórzane lub pochwy wężowe,
Zwane również często jako jaszczurowe.

Prosta czarna szabla, w żelazo oprawna,
Była bronią groźną, oby ręka wprawna,
Umiała nią władać. Obszyta w węgorzową skórę,
Wpisała się na zawsze z rodzimą kulturę.
Pospolita była dla szlachty ubogiej,
Choć bez ozdób, a druga w ozłoceniach drogiej.
Umiała wokół siebie zjednywać szacunek,
Gdy z żelazną głownią szedł w parze fechtunek.
Pomiędzy drobną szlachtą, a bogatym panem,
Szabla między obiema była równa stanem.
Z ojca na syna, a dalej w sukcesji,
Jak klejnot najdroższy.
Użyta w pojedynkach, gdy z różnej przyczyny,
Spodziewano tumultu, wszelkiej rąbaniny,
Gdy sejmy, trybunały bywały burzliwe,
Wówczas były poręczne również szable krzywe.
Jedynym, drugim dodano krzyż, i służył ochronie,
Zasłaniając nadgarstek przede wszystkim dłonie,
A nawet cała rękę.
Od początku szabla jako broń codzienna,
Od szabel obcych bywała odmienna,
Z czasem i je wyparła, usuwając z kraju,
Przywiązani do własnych przekonań, zwyczajów.
Wpływy jednak orientu, w Kraju pozostały,
I w ozdobach ,i w stylach, dalej przyświecały.
Dziś zwana karabelą, od wieków też krzywa,
Służyła jak staruszka, wierna i poczciwa.
W powszechnym przekonaniu, że odwiecznie polska,
Dobrze się zasłużyła dla polskiego wojska.

Broń jako ważny element w szlacheckim ubiorze,
Ornamentem zdobiono. Był w pańskim honorze,
Mieć przy boku szablisko, zdobione, bogate,
Godne jego pozycji, i zamożną szatę.
Zdobione kamieniami, na złocie i srebrze,
Rytowana, w mistrzowsko wyszukanej rzeźbie.
Nie żałowano grosza, cennych materiałów,
Nim kawałek metalu doszedł do finału.
Była zdrowia gwarantem, nade wszystko życia,
To i wiele dawano, co pan miał do zbycia,
Pozycję opiewała , jako rodu perła,
Stawiana na pozycji królewskiego berła.

Na brzeszczotach głowni ryt bywał wszelaki,
Wizerunki władców i rodowe znaki,
Herby, daty, napisy i sentencje różne,
Z przeznaczeniem dla wiary, Ojczyźnie usłużne,
Dla przykładu:
" Matko Boża Opiekunko Polski, uciekam się
Pod Twoją obronę", " Bogu jedynemu chwała",
"Zwyciężyć lub umrzeć", "Nie włócz mnie
bez honoru, nie nie dotykaj bez racji",
i wiele innych pisanych po łacinie.
Ryty w swoich sentencjach szły bliźniaczo w parze,
Boga sławiąc, Ojczyznę wznosząc na Ołtarze,
Czyny sławiąc rycerskie i chwałę oręża,
Wodzów sławę, honor i bitności męża.

Nade wszystko służyły do wiary obrony,
Niepodległości, i o czyste strony.
Do osiemnastego wieku także zwyczaj bywał,
Gdy ksiądz na Mszy Świętej Ewangelię śpiewał,
Obecni do połowy szable wyciągają,
Do obrony wiary życia swoje dają.
Opis Jana Długosza barwny i obszerny,
Dał świadectwo Narodu, jaki Bogu Wierny.
Każdy szlachcic polski, z prawa, obowiązku,
Czy w senacie, rolnikiem, czy nie służył w wojsku,
Na znak gotowości, do obrony kraju,
Na ścianie, nad łożem szable zawieszają.
Zaś w każdym domu polskim, nad inny dobytek,
Szabel nie brakowało, było ponad zbytek.

Józef Bieniecki